Gerçeklerin çarpıtıldığı aldatıcı haberlerle, yanlış bilgiler, yabancı kaynaklı sitelerden alınarak, ya da yenisi üretilerek, sosyal ağlarda paylaşılmaya devam ediliyor. İnsanların kandırılması, yapılan yorumlarla ilginçleşerek, düzenleyenleri eğlendirici hale geliyor. Oldukça absürd bir haber bile, doğru olduğu düşünülerek, ardarda paylaşılıyor. Resim ve filmler teknolojik hilelere tabi tutulsa da, gerçek zannedilebiliyor. Paylaşımlarını araştırmadan yapanlar kendi aldatıldığı gibi, diğerlerini de aldatıyor.
Bunlara örnekler vermek gerekirse; bir fast food zincirindeki etlerde insan eti bulunduğu haberi, Dünya’nın 6 gün karanlığa gireceği, piramitler üzerine yeniden yıldız izdüşüm teorisi, bir dahaki tekrarı yüzlerce yılı bekleyecek olduğu halde; Davut yıldızı yapılanmasının yeni haber gibi verilmesi, ”yeni doğmuş bebeğin topuk iziyle annenin parmak izinin aynı olduğunu biliyor muydunuz?” diye soran yalan haber, Teksas’da yayılan Ebola virüsü, uzaylı atamız denilen dev insan iskeletleri, ünlü sanatçıların gerçekleşmemiş ani hastalıkları ya da ölümleri, 300 kiloluk kadının 20 kiloluk bir bebek doğurması, tırnak üzerindeki dikey ve koyu renk çizginin kanser belirtisi olabileceği gibi, sahte birçok haber hızla yayılacak zemin bulmaktadır. İlginç bitkiler, hayvanlar, deniz kızları, uzaylı cesetleri, kafatasları, peri cesetleri de bu haberlere eklenmiştir.
Asılsız sahte iddialardan bazılarına dönelim:
Çin’den Türkiye’ye kaçak getirilerek piyasada satılan sıvıya su eklendiğinde süt olduğu.
RTÜK’ün ‘cin’ kelimesini yasakladığı.
ABD’de bir bebeğin elinde spiral ipiyle doğduğu iddiası.
Hurmalardaki corro virüsü ve Suudi Arabistan Sağlık Bakanlığı’nın bu konudaki uyarısı.
İsrail’de kanserin çok az görüldüğü, kimsenin kanserden ölmediği.
Diş macunu tüplerindeki renkli işaretlerin macundaki kimyasal oranı gösterdiği.
131 bin 746 Suriyeli’nin yurdumuzda üniversiteye yerleştirildiği.
Süt ve süt ürünlerinde Solitin isimli ölümcül bir kimyasal bulunduğu iddiası.
Toplu iğne kullanarak, parmaklarını delip, kalp krizi geçiren kişinin hayatının kurtarılabileceği iddiası.
Bu gibi haberler şaşırtmaya devam ediyor, Toplu iğne ve kalp krizi olayı binlerce paylaşıma ulaşırken, iddiada geçen kalp krizi için, iğnenin ucunu yakıp sterilize ederek, kişinin bütün parmak uçlarından kan akıtmak gerektiği, böylece kan basıncının dışarıya iletileceği söylentisi öyle yaygınlaşmıştı ki; sosyal medyanın ardından önemli, tanınmış, güvenilir haber sitelerinde de, toplu iğne ile, kriz geçirenin hayatının kurtarılabileceği iddia edilmişti. Parmak uçlarına iğne batırma yönteminin felç geçirenler için de yapılması ayrıca dolaşıma girince, New York Times, konuyla ilgili haberin doğru olmadığını belirtmişti: www.nytimes.com/2006/11/21/health/21real.html Zaman içerisinde bu uydurma haber, kalp krizinde iğne ile ilk yardıma dönüştürüldü. Oysa kalp krizi geçiren hastalar, hareketsiz tutulup, acil telefonu aranmalıdır.
“Fairy Elin” isimli dünya dışı varlığın Muğla’da fotoğraflandığının asılsız iddiası ise oldukça sıradışıdır; diğer boyuta ait bir varlığın burada cesedinin bulunduğuna inananların saygın haber sitelerinde dahi haberin yer aldığını görmeleri kaçınılmaz olmuştu, elbette haber tamamen uydurmaydı. Sonradan nihayet yalanlanabildi. Zira “Fairy Elin” DeviantArt isimli sitede Benjamin Dodds isimli kullanıcının 2012 yılında paylaştığı Mummified Fairy isimli bir maketin fotoğrafıydı.
http://www.cumhuriyet.com.tr/haber/turkiye/781376/Mugla_da_goruldugu_iddia_edilen__fairy_elin_in_sirri_ortaya_cikti.html
Çocuklarının resimlerini sosyal medyada kapak ya da profil resmi halinde ekleyenler, bazen, o resmin alınarak; ”bu çocuk şu hastalığa yakalandı, dua edin”, ya da ”bu çocuk kaçırıldı” gibi yalan haberlere konu edildiğine şahit olmuşlardır. Üzerinde oynanan resimlerin yanında, bazı eski felaket ya da toplu ölüm resimlerinin yalan haberlere malzeme yapılması da sık görülen işlerden.
2016 yılının Aralık ayında, sahte bir sosyal medya hesabından “Ankara’da okullar tatil” edildi bilgisi hızla yayılınca, Ankara Valiliği açıklama yapmak zorunda kalmıştı. Körfez savaşında, Irak’ taki askerlerin baş etmek zorunda kaldığına halkı inandıran deve örümcekleri haberi ise ilklerden.
İnsanların üçte birinden fazlası bunlara çabucak inanmaktadır. İnternet; güncel olayları alıp, kurgulayarak, politikacılar, ünlüler ya da toplumla ilgili konuları hiciv veya sahte haberlerle donatarak sunmaya çalışan sitelerle dolu. Hikayeler, gerçek insanların adlarını kullanabiliyor, hatta gerçek olayları referans gösterebiliyor, oysa hepsi kurgusal ve sosyal medya yoluyla hızla yayılmaktalar.
Şaka ve sahte haberi tanımlamanız için, konuyu hemen Google üzerindeki diğer kaynaklarda arayın. Sahte haber yayan sitedeki diğer haberleri kontrol edin. Çoğu garip, abartılı ve inanılmaz ise, genellikle sitenin; Künye, Hakkında, ya da Bize Ulaşın sayfalarında, yayınlanan hikayelerin, kurgusal veya hicivsel olduğunu belirten bir ”sorumluluk reddi beyanı”nı bulabilirsiniz.
Bu haberleri yayan websiteleri 3 ayrı grupta incelenebilir, yurdumuzda da benzerleri yayındadır:
Fake/Hoax News Websites: Aldatan ve sahte haberler içeren sitelerdir.
Satire Websites: Doğru olmayan, ironik, hiciv içeren haber siteleri.
Clickbait Websites: (Tık Tuzağı) internet kullanıcılarını istenen sayfaya yönlendirmek amacıyla kullanılan yanıltıcı başlıklar ve diğer ögelerin tümüdür.
Tüm zamanların en etkili medya aldatmacası olan ünlü İngiliz astronom Sir John Herschel Ay’da hayatı keşfetti sahte haberidir. Makale ayrıntılı bir aldatmaca idi. Herschel Ay’daki kanatlı insan kabilesi hayatını gerçekte teleskopla gözlemlememişti, bu tür keşiflerin kendisine atfedildiğinin farkında bile değildi. Ancak, duyuru Amerika ve Avrupa genelinde muazzam heyecana neden oldu, geniş bir alana yayılmış, çeşitli dillere çevrilmişti. 2 yılda 3000 mil yürüyerek evini bulan Tom adlı kedinin öyküsü ise elbette uydurma haberdi, bununla beraber, Daily Chronicle’ın, 3 Ağustos 1951 tarihli bu haberi inanılmaz ilgi görerek yayılmıştı.
Gerçek ve yalan arasında kalitesiz bilgi ile, zaman zaman komplo teorileri ile harmanlanan, iddialarla manipüle eden, çelişkili, insanların düşüncelerini değiştirme ve kültürden saptırma isteği taşıyan, dayanaksız, delilsiz, aydınlanmayı gölgeleme amaçlı tüm sahte haberleri çeşitli çıkar gruplarını ya da provokasyonlarını engellemek adına, gerekli hassasiyet ve özeni göstermenin önemi ortada. Araştırmadan paylaşmak, yaymak, paylaşanın bilgisine anında güvenmek ise yersiz.
Bilimsel maske taşıyan sahte haberlere prim vermenin, bir tür bilişsel önyargı göstergesi olduğu saptanmıştır. Kişi; kendine uygun bir veri bulup onu desteklemek, en küçük şahsi inancını dahi gözetmek ve daima kendi inanışlarına uygun gerçekleri bulup seçmek eğiliminde olabilir.
Büyük kitleleri etkileyen toplumsal hareketler kurgulanmak istenildiğinde; elbette yine küçük çaplı sahte haber girişimleri ile desteklenecektir. Tüm sosyal ağ paylaşımlarında dikkatin faydası ise tartışılmaz.
